Cmentarz Żydowski na Bródnie

W cyklu “Warszawa poza szlakiem” odwiedzamy najstarszą,zachowaną nekropolię żydowską w Warszawie. Cmentarz na Bródnie.W życiu tradycyjnej społeczności żydowskiej niezbędne są: łaźnia rytualna, synagoga i cmentarz. Łaźnia może być zastąpiona przez rzekę, synagogę można zaimprowizować w dowolnym pomieszczeniu, ale zamiennika cmentarza nie można utworzyć.Żydowski pogrzeb powinien odbyć się w dniu śmierci, dlatego zezwolenie na założenie cmentarza było ważnym elementem w tworzeniu się osadnictwa żydowskiego. Pierwszy cmentarz żydowski w Warszawie powstał w XV w, poza murami miasta na drodze prowadzącej do Czerska, dzisiejszym Krakowskim Przedmieściu, w okolicach Karowej. Kiedy w 1527 r miasto otrzymało przywilej „de non tolerandis Judaeis” zakazujący Żydom osiedlania się i lokowania cmentarzy, pogrzeby odbywały się na odległych cmentarzach w Sochaczewie, Węgrowie, Grodzisku, Nowym Dworze Mazowieckim. Pomimo zakazów Żydzi nieustannie podejmowali próby osiedlania się w mieście, głównie na terenie prywatnych jurydyk, gdzie nie obowiązywało prawo miejskie. Wraz z rosnącą liczebnością żydowskich mieszkańców Pragi coraz bardziej palący stawał się problem pochówków. Wreszcie dzięki staraniom Szmula Zbytkowera (kupca i bankiera króla) i Hersza Cenceminera (założyciela Nowej Jerozolimy w okolicach dzisiejeszego placu Artura Zawiszy) król Stanisław August w 1780 r. przeznaczył na cmentarz swoją parcelę na Targówku za roczny czynsz 400 zł.Na cmentarzu pochowano m.in. żołnierzy z Pułku Lekkokonnego Starozakonnego dowodzonego przez Berka Joselewicza, żołnierzy żydowskich walczących w Powstaniu Listopadowym, założyciela cmentarza: Szmula Zbytkowera, wynalzcę Abrahama Sterna,( i pradziadka Antoniego Słonimskiego), a także kolejne pokolenia bojowników zrywów wyzwoleńczych.Pod koniec XIX w. cmentarz praski stał się cmentarzem biedoty. Z droższych pochówków na Woli finansowano pochowki na Bródnie. Ostatni pochówek miał miejsce w 1947 roku, a w 1960 roku cmentarz został oficjalnie zamknięty i powoli niszczał. Dopiero działania Fundacji Nissenbaumów i gminy żydowskiej pozwoliły na częściowe uporządkowanie, ogrodzenie oraz wykonanie monumentalnej bramy. Dzisiaj po czasach wojen, wieloletnich zaniedbań, socjalistycznch pomysłów w rodzaju – utworzenie parku i licznych dewastacji cmentarz stał się największym na świecie składowiskiem macew. Udało się odtworzyć kilka kwater z charakterystycznymi, półcylindrycznymi nagrobkami z piaskowca i stojącymi przed nimi macewami. Utworzono też lapidarium z kamieni nagrobnych na końcu alei.Jednym z głównych problemów cmentarza była jego lokalizacja – na wydmach, co powodowało stale zasypywanie grobów nawiewanym piaskiem. Dopiero w latach 20-tych XX w. rozpoczęto stabilizację wydm, poprzez nasadzanie drzew. Wyrównano teren, usunięto wiele tysięcy metrów sześciennych ziemi, ubito żwirem aleje. Wydmy cmentarza żydowskiego na Bródnie można zobaczyć na kadrach filmu „Pokolenie” Andrzeja Wajdy z 1955 roku.W tradycji żydowskiej cmentarz jest określny jako „dom wieczności”, „dom życia”, „dom żywych”, „dom grobów”.