Sobór Aleksandra Newskiego

Dzisiaj zajrzymy na Plac Saski z przełomu XIX i XX wieku. Na fotografii, powstałej pomiędzy 1912 a 1915r. widoczna jest aleja główna w Ogrodzie Saskim i sobór Aleksandra Newskiego wraz z wysoką na 73 m dzwonnicą.Ta największa świątynia Warszawy przełomu XIX i XX wieku stała tylko 14 lat, została rozebrana, a część tego, co z niej zostało, wtórnie użyto przy wznoszeniu innych budowli.

Zajęcie placu Saskiego (obecnie placu Piłsudskiego) prawosławną świątynią było kolejnym aktem rusyfikacji, która przyspieszyła po klęsce powstania styczniowego (1863–1864). Projekt był wymagający i kosztowny, budowa ciagnęła się od 1894 do 1912r. Wcześniej pod budowę przeniesiono na plac Zielony (dzisiejszy pl. Dabrowoskiego) znienawidzony pomnik upamiętniający siedmiu generałów i oficerów, którzy zginęli z rąk powstańców ponieważ odmówili przejścia na stronę powstania. Patronem soboru został święty Aleksander I Newski wielki książę włodzimierski, który zatrzymał ekspansję zachodniego chrześcijaństwa na ziemie ruskie. Wybór takiego patrona miał pokaząc jak daleko sięga wladza carów.

Kiedy zakończyło się panowanie carskie na ziemaich polskich, władze niemieckie w 1915r. przekształciły cerkiew w kościół pod wezwaniem Świętego Henryka, księcia opolskiego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918r. budynek został oddany pod zarząd państwowy i funkcjonował jako kościół katolicki,Jednak już w 1919r. rozpoczęła się wieloletnia dyskusja nad jego przyszłością, a w 1921r. przystąpiono do rozbiórki dzwonnicy i 3 lata później soboru.część wyposażenia oraz dzieła sztuki trafiły do innych cerkwi, fragmenty mozaik znajdują się w cerkwi św. Jana Klimaka na Woli i św. Marii Magdaleny na warszawskiej Pradze, niewielkie części mozaik zostały umieszczone na klatce schodowej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, zachowane detale architektoniczne, cenny kamień i nieliczne fragmenty mozaik rozdysponowane zostały między kościoły katolickie i budynki publiczne.I tak np. do kościoła pw. Najświętszego Zbawiciela przewieziono fragment mozaiki przedstawiający głowę anioła, do kościoła pw. Świętych Piotra i Pawła w Pyrach trafił portal, łuki podcieni, kolumny chóru muzycznego, okładziny ścian, a także elementy, z których zbudowano ołtarz główny. Granit z soboru został wykorzystany do wykonania zewnętrznych schodów Państwowego Instytutu Geologicznego od strony ulicy Batorego, a także odbudowy zniszczonego przez wycofujących się Rosjan mostu Poniatowskiego.

Kamień z rozbiórki stał się również podstawą kilku warszawskich pomników, na cokole z soborowego kamienia stały: Syrena autorstwa Konstantego Hegla, (między 1929 a 1944 rokiem na terenie Klubu Sportowego „Syrena” przy ulicy Solec 8 lub 10), pomnik Jana Kilińskiego na placu Krasińskich, pomnik Wojciecha Bogusławskiego na placu Teatralnym (wysadzony w 1944r.) Cokół częściowo przetrwał. Całość została zrekonstruowana po wojnie przez autora.Najbardziej spektakularny użytek uczyniono z sześciu jaspisowych kolumn, które były darem cara Mikołaja II dla budującego się soboru. Włączono je w projekt baldachimu nad nowym wejściem do krypt w katedrze wawelskiej. Projekt wykonał Adolf Szyszko-Bohusz w związku ze złożeniem w wawelskich podziemiach trumny z ciałem zmarłego w 1935 roku marszałka Józefa Piłsudskiego,

Gruzu użyto do regulacji Wisły, utwardzania nawierzchni, wykorzystywano go także przy pracach ogrodniczych w Ogrodzie Saskim i parku Traugutta. Fot. z kolekcji Muzeum Warszawy.